Μια πολύ ενδιαφέρουσα και επίκαιρη πτυχή του Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908) είναι η αφύπνιση που προκάλεσε ο θάνατος του Παύλου Μελά στην αστική τάξη και την πολιτική ηγεσία των Αθηνών. Σήμερα παρουσιάζουμε χαρακτηριστικές αναφορές για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζε η Αθήνα την υπόθεση της Μακεδονίας.
Ο Μελάς γεννήθηκε στις 29 Μαρτίου 1870 στη Μασσαλία. Ο πατέρας του, Μιχαήλ Μελάς (1833-1897), ήταν έμπορος με καταγωγή από την Ήπειρο –σπούδασε νομικά στο Παρίσι και ασχολήθηκε με το εμπόριο και την εισαγωγή ρωσικών σιτηρών στη Μασσαλία και στο Λονδίνο. Ο Μιχαήλ Μελάς ήταν λάτρης της τέχνης και διέθετε μεγάλη συλλογή έργων σύγχρονων ζωγράφων. Παντρεύτηκε την Ελένη Βουτσινά, κόρη Κεφαλλονίτη μεγαλεμπόρου στην Οδησσό.
Το 1886 ο Παύλος εισήχθη στη Σχολή Ευελπίδων και εξήλθε ως ανθυπολοχαγός του Πυροβολικού το 1891. Τον επόμενο χρόνο παντρεύτηκε τη Ναταλία Δραγούμη (1872-1973), κόρη του τραπεζίτη και πολιτικού Στέφανου Δραγούμη, ο οποίος διετέλεσε πρωθυπουργός το 1910. Με τη Ναταλία απέκτησαν δύο παιδιά, τον Μιχαήλ και τη Ζωή.
«Ο Μιχαήλ Μελάς και ο Στέφανος Δραγούμης ήταν τυπικοί επιτυχημένοι εκπρόσωποι της νεοπαγούς ετεροχθόνου νεοελληνικής αστικής τάξης, της εμποτισμένης βαθύτατα με την εθνική ιδεολογία της εποχής» σημειώνει η αείμνηστη Περσεφόνη Καραμπάτη στο βιβλίο «Παύλος Μελάς, ένας άνθρωπος της εποχής του» (εκδ. Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, 2014, επιμέλεια Β. Νικόλτσιος). Εκείνη την εποχή, οι γόνοι των αστικών οικογενειών επέλεγαν είτε την ενασχόληση με τη νομική είτε ακολουθούσαν τις στρατιωτικές σπουδές. «Και οι δύο επιλογές συνήθως οδηγούσαν στην πολιτική καριέρα και στην ένταξη σε μυστικές και φανερές εταιρείες που στόχο είχαν την πραγμάτωση του εθνικού σκοπού» σημειώνεται. «Έτσι οι γόνοι των καλών οικογενειών της Αθήνας μέσω της πολιτικής και της ισχύος του στρατού αποτελούσαν ρυθμιστικούς παράγοντες των πολιτικών και εθνικών εξελίξεων του τόπου. Αυτή την αίσθηση καθήκοντος είχε και ο Παύλος Μελάς» σύμφωνα με την Π. Καραμπάτη.
• Μέσα σε αυτό το κλίμα στην Αθήνα, ο Παύλος Μελάς είχε τον νου του στη Μακεδονία. Ο κουνιάδος του, Ίων Δραγούμης, ήταν γραμματέας του προξενείου στο Μοναστήρι και είχε ιδιαίτερα πυκνή αλληλογραφία μαζί του. Ο Παύλος προσπαθούσε να μεταλαμπαδεύσει τις ιδέες του Ίωνα στην Αθήνα, ωστόσο η αδράνεια της ελληνικής κυβέρνησης τον εξόργιζε: «…η κατάστασις των πραγμάτων στη Μακεδονία μας απελπίζει, αλλά αυτό που είναι ακόμη πιο απελπιστικό εδώ είναι η αμεριμνησία ολόκληρης της χώρας με πρώτο τον Βασιλέα».
• Λίγα χρόνια νωρίτερα, στην αρχή του Αγώνα και μετά την ήττα στον πόλεμο του 1897, η κατάσταση στη Μακεδονία ήταν απελπιστική. Γράφει χαρακτηριστικά ο Κωνσταντίνος Μαζαράκης:
«Εν Ελλάδι πάντες ύπνωττον. Εφαντάζοντο ότι ουδένα κίνδυνον διέτρεχεν η χώρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ότι ακριβώς, διότι ήτο η πατρίς εκείνου, δεν ήτο και δυνατόν να μας διαμφισβητηθεί μίαν ημέραν». Η αθηναϊκή μεγαλοαστική τάξη αντιμετώπιζε το μακεδονικό ζήτημα «αφ’ υψηλού».
• Ο θάνατος του Παύλου Μελά ήταν τελικά εκείνος που έκανε τη Μακεδονία πατρίδα όλων των Ελλήνων. Μεταλαμπάδευσε τα εθνικά ιδανικά τόσο στους αλύτρωτους Μακεδόνες όσο και στα σαλόνια της μεγαλοαστικής αθηναϊκής κοινωνίας. Πόσο μάλλον στους νέους αξιωματικούς, φίλους και συμμαθητές του Παύλου Μελά, οι οποίοι, αμέσως σχεδόν μετά τον θάνατό του, έσπευσαν να στελεχώσουν ανταρτικά σώματα, αναφέρεται στο βιβλίο «Παύλος Μελάς, ένας άνθρωπος της εποχής του».
• Στο ίδιο πόνημα αναφέρεται ότι «η είδηση του θανάτου του συγκλόνισε το πανελλήνιο. Οι εφημερίδες έγραψαν πολυσέλιδα αφιερώματα στη δράση του. Η αστική του καταγωγή, τα εθνικά οράματα που επικροτούσαν και ενίσχυαν οι πατριωτικοί κύκλοι των Αθηνών και ο ελλαδικός Τύπος αναμφίβολα συνέτειναν στο γενικό παραλήρημα».
• «Νέος, ωραίος και ευγενής αφήκεν όλην την χλιδήν της κοινωνικής αυτού τάξεως διά να θυσιάσει την ζωήν υπέρ ενός καθήκοντος» (εφημ. Εμπρός, 22.10.1904)
• «…ο Παύλος Μελάς παρέχων ύψιστον παράδειγμα πατριωτισμού και αυταπαρνήσεως, επροτίμησε ν’ ανταλλάξει τας απολαύσεις του ηρέμου βίου προς τας κακουχίας και τους κινδύνους μιας ανταρτικής εκστρατείας…» (εφη. Σκριπ, 19.10.1094)
• «Ο Παύλος Μελάς εκλόνισεν την καθεστώσα νεφελώδην έννοιαν της αριστοκρατίας εν Ελλάδι. Ελέγετο αριστοκράτης, αλλ’ απέδειξεν ότι είναι. (…) Ήτο φυσικόν ότι έκαμε τόσην έκπληξιν, άνθρωπος αφήνων εν Αθήναις τίτλους κενούς και πίπτων εις την Μακεδονίας διά να τους κάμει αληθείς» (εφημ. Σκριπ, 20.10.1904)
• Στην εξαιρετική έκδοση του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα αναφέρεται: «Ο θάνατός του συγκλόνισε τους απανταχού Έλληνες. Οι εφημερίδες δημοσίευαν αφιερώματα στη δράση του και ποιήματα γνωστών αλλά και νέων δημιουργών, όπως του Αριστομένη Προβελέγγιου, του Κωστή Παλαμά, του Ζαχαρία Παπαντωνίου, του Γεωργίου Σουρή κ.ά. Μνημόσυνα τελέστηκαν σε πολλά μέρη της Ελλάδας. (…) Για τέσσερα συνεχή χρόνια μετά τον θάνατό του η Αθήνα και τα άλλα αστικά κέντρα του ελληνικού βασιλείου έζησαν στον παλμό του Αγώνα σαν να ξαναζούσαν το 1821».
• Με τον θάνατό του «…ο Μελάς εκπλήρωσε το όνειρο της ζωής του. Αυτό που πάσχιζε χρόνια να επιτύχει στην Αθήνα: να γίνει δηλαδή η Μακεδονία και οι άνθρωποί της υπόθεση όλων των Ελλήνων…» («Παύλος Μελάς, ένας άνθρωπος της εποχής του»)
Του δημοσιογράφου Γιάννη Κεσσόπουλου – Από το φύλλο της THESSNEWS #89 (20/01/2018-21/01/2018)
